Gmach Główny Politechniki Warszawskiej

8 czerwca 1898 roku car Mikołaj II wydał dekret o utworzeniu Warszawskiego Instytutu Politechnicznego im. cara Mikołaja II. Kilka miesięcy później, z początkiem jesieni, szkoła rozpoczęła nauczanie na trzech wydziałach: Mechanicznym, Chemicznym i Inżynieryjno-Budowalnym. Przemysłowiec Jan Gottlieb Bloch zaproponował Instytutowi dwuletnie, bezpłatne użytkowanie budynków przetwórni tytoniu “Union” przy Marszałkowskiej 81, które do 1898 roku zostały zaadaptowane do celów edukacyjnych. Zarząd Miasta także nie pozostał bierny wobec potrzeb nowopowstałej uczelni i ofiarował Komitetowi Budowy Szkoły Politechnicznej plac po II Wystawie Higienicznej o powierzchni około 70.000m2, znajdujący się u zbiegu ulic Nowowiejskiej i Polnej (później na tym odcinku - Noakowskiego). Wkrótce, dzięki staraniom Leopolda Kronenberga syna, Mieczysława Epsteina, Edwarda Natansona oraz Maurycego Poznańskiego, fundusz na budowę politechniki powiększył się o kwoty przekazywane przez przemysłowców, kupców, kapitalistów, instytucje bankowe, społeczeństwo, a nawet Ministerstwo Skarbu. Zgromadzono łącznie kwotę 3.573.000 rubli. Komisja Budowlana zajęła się wyborem projektu, rezygnując już na początku z rozpisania konkursu architektonicznego. Komisja tłumaczyła, że w związku z krótkim terminem dzierżawy gmachów przy Marszałkowskiej, nie można sobie pozwolić na odkładanie terminu rozpoczęcia budowy za względu na konkurs.

Wykonanie projektu zespołu architektonicznego politechniki powierzono na posiedzeniu Komisji w czerwcu 1898 roku, dwóm cenionym w Warszawie architektom: Stanisławowi Szyllerowi i Bronisławowi Brochwicz-Rogóyskiemu. Obaj zobowiązali się dostarczyć gotowe projekty do 30 sierpnia 1898 roku. Na czas współpracy założyli firmę “Szyller-Rogóyski” i podzielili między sobą obowiązki. Szyller był odpowiedzialny za projekt Gmachu Głównego oraz pawilonu fizyki i elektrotechniki, Rogóyski zobowiązał się zaprojektować pozostałe pawilony: chemiczny, mechaniczny, mieszkalny dla profesorów i drugi dla pracowników administracji. Następnie wybrali się w trwającą ponad trzy tygodnie podróż po Europie, w czasie której mieli okazję zobaczyć, jakie rozwiązania architektoniczne i techniczne zastosowano w 11 uczelniach politechnicznych w 6 krajach. Szkice i wstępne projekty powstawały w wagonach kolejowych, w czasie podróży między kolejnymi miastami. Gotowe projekty zostały jednogłośnie zatwierdzone przez Komisję w Departamencie Przemysłu i Handlu Ministerstwa Skarbu w Petersburgu już w maju 1899 roku. 8 września wmurowano kamień węgielny pod budowę Gmachu Głównego.

Nieregularny kształt działki zwężającej się w kierunku placu miejskiego (dziś plac Politechniki), nie pozwalał zastosować ukształtowanego pod koniec XIX wieku modelu zespołu wyższej uczelni technicznej. Model ów składał się z gmachów regularnie rozmieszczonych wokół wewnętrznych dziecińców oraz z Gmachu Głównego stanowiącego dominantę w kompozycji. Gmach Główny, został naniesiony na oś wyznaczoną kilka lat wcześniej schematem kompozycyjnym Wystawy Higienicznej zorganizowanej na tym terenie. Budynek otrzymał reprezentacyjną ekspozycję od strony dzisiejszego placu Politechniki.

Szyller kształcił się w petersburskiej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie wpajano mu zasady symetrii, osiowości, strukturalnego trójpodziału fasady, zgodne z klasycznymi regułami. Architekt zaprojektował Gmach Główny Warszawskiego Instytutu Politechnicznego korzystając z wiedzy oraz doświadczenia nabytego w czasie podróży po Europie. W efekcie powstał reprezentacyjny gmach w duchu architektury późnego historyzmu, czerpiący z dorobku renesansu włoskiego i późnego baroku.  Budynek na planie pięcioboku o różnej długości boków, symetryczny względem osi łączącej środek elewacji frontowej z środkiem zaokrąglonego ryzalitu na styku elewacji tylnych.

Dwukondygnacyjna fasada wejściowa została ujęta ryzalitami bocznymi zdobionymi tablicami z datami budowy gmachu i zwieńczonymi ponad gzymsem koronującym wazami na trójnogach. Dolna część elewacji wejściowej trzema arkadami prowadzi do wnętrza budynku, zaś w części górnej umieszczono tej samej wielkości arkady okienne, rozdzielone zdwojonymi kolumnami. Ponad gzymsem koronującym umieszczono tablicę z wyrytą w cyrylicy nazwą uczelni. Całość wieńczy grupa rzeźbiarska zaprojektowana przez Piusa Welońskiego, przedstawiająca Geniusza Wiedzy i siedzące u jego stóp kobiety – personifikacje Fizyki i Chemii. Wśród postaci alegorycznych stoi chłopiec, symbol studiującej młodzieży. Zgodnie z zasadami architecture parlante dekoracja rzeźbiarska tym, którzy posiadali odpowiednią wiedzę, pozwalała odczytać przeznaczenie budynku. 

Do budynku Gmachu Głównego prowadzi łagodny podjazd oraz niewysokie schody flankowane dwoma dekoracyjnymi lampami ustawionymi na jońskich kolumnach. Układ funkcjonalno-przestrzenny budynku został zaprojektowany zgodnie z najnowocześniejszymi ówcześnie standardami europejskimi. Szyller połączył w swoim projekcie schematy, które widział w czasie podróży po Europie z oryginalnym pomysłem. W efekcie powstał gmach na planie pięcioboku wpisanego w narożnik działki, zwrócony frontem do placu miejskiego, dzisiejszego placu Politechniki. Przestrzeń otoczoną półtoratraktowymi skrzydłami, Szyller podzielił dodatkowymi skrzydłami wydzielając trzy wewnętrzne dziedzińce. W skrzydle frontowym, na wzór budynków uzyteczności publicznej, umieścił na parterze okazały westybul, szatnie i toalety. Zaprojektowany na planie kwadratu hall, architekt podzielił czterema zdwojonymi filarami na sklepione krzyżowo przęsła.

Za westybulem znalazła się paradna, wielobiegowa klatka schodowa wysunięta na położony poniżej dziedziniec krużgankowy o powierzchni ponad 1000m2. Na trzech dolnych kondygnacjach znajdują się korytarze okalające dziedziniec i otwarte na zewnątrz arkadami filarowymi. Trzecie piętro krużganków zostało przykryte płaskim stropem, a w ścianach znalazły się prostokątne otwory. Szyller mógł zainspirować się dziedzieńcem krużgankowym pałacu w Baranowie Sandomierskim z paradnymi, manierystycznymi schodami. Nad klatką schodową w Gmachu Głównym Politechniki Warszawskiej, architekt zaprojektował szklane sklepienie rozpięte na stalowej konstrukcji. Imponujący dach przekrywający pięcioboczny dziedziniec zaprojektował inżynier Karol A. Jaenike, wykonała zaś firma Rohn, Zieliński i Sp.

Świetlik nad dziedzińcem krużgankowym ma kształt dachu namiotowego wyznaczonego na planie pięcioboku i jego kalenica została wyniesiona o około 5,5 m ponad poziom dachu budynku. Konstrukcja przesłonięta jest szklanym plafonem przedstawiającym wzór przenikających się gwiazd i kół, wypełnionym mlecznym, zielonym i żółtym szkłem. Plafon zrekonstruowano w 1994 roku wg pierwotnego projektu Stefana Szyllera przez dr inż. Szczepana Lutomirskiego z Instytutu Mechaniki Konstrukcji Inżynierskich.

Prace przy wznoszeniu Gmachu Głównego Instytutu Politechnicznego przebiegały bez większych problemów aż do 13 lipca 1900 roku, kiedy na placu budowy wydarzył się wypadek. Kilkumetrowy gzyms wieńczący budynek od strony ulicy Nowomiejskiej, na skutek zaniedbań majstra murarskiego i jego pomocnika, runął na ziemię. W wyniku tej katastrofy zginęły 3 osoby, a 13 zostało rannych. Odpowiedzialnością za wypadek sąd obciążył Sefana Szyllera, jako pełniącego nadzór nad budową. Architekta skazano na dwa tygodnie aresztu, wypłacenie 1557 rubli odszkodowania ofiarom wypadku i pokrycie kosztów sądowych.

Prace budowlane przy budowie zespołu warszawskiej politechniki zakończono na jesieni 1900 roku, a oficjalne otwarcie i poświęcenie budynków odbyło się 14 grudnia 1902 roku. Projekt już w 1904 roku został doceniony, architekta uhonorowano orderem św. Anny III klasy. Sam Szyller po ukończeniu budowy zapytany czy widział w Europie piękniejszą i lepiej zaprojektowaną politechnikę, po chwili namysłu odpowiedział, że nie. Do dziś budynki Politechniki Warszawskiej z reprezentacyjnym Gmachem Głównym, choć nieco zaniedbane, są uważane za jeden z najpiekniejszych zespołów akademickich w Polsce.    

***

Artykuł został opublikowany w czasopiśmie "Inżynier Mazowsza" (nr 1/47 2014) oraz w "Inżynierze Budownictwa".