Cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła Keksholmskiego Pułku Piechoty Lejbgwardii
Cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła Keksholmskiego Pułku Piechoty Lejbgwardii
Na początku ulicy Puławskiej, niemalże na samym zakręcie stoi kościół. Nieco ukryty wśród drzew, jakby chciał osłonić się od zgiełku ruchliwej ulicy, wygląda odrobinę tajemniczo. Jadąc samochodem lub autobusem ciężko mu się przyjrzeć dokładnie, a myślę jednak, że warto. Na pierwszy rzut oka wygląda na kościół katolicki, taki, jakich w Warszawie mamy najwięcej. A tu niespodzianka, bo to nie tylko nie jest kościół katolicki, a ewangelicki i to w dodatku z cerkiewną przeszłością.
Cerkiew św. Apostołów Piotra i Pawła została wzniesiona w tym miejscu w latach 1901-1904 dla żołnierzy Keksholmskiego Pułku Piechoty Lejbgwardii według projektu inżyniera Wierzbickiego. Był to standardowy projekt cerkwi wojskowej, według którego powstało około 64 podobnych kościołów w całym Imperium Rosyjskim. Prace nad budową nadzorował polski architekt Wiktor Junosza-Piotrowski. Budynek powstał jeszcze poza granicami Warszawy, na skraju pola Mokotowskiego, w pobliżu kompleksu koszarowego i terenów ćwiczebnych.
Świątynię o układzie halowym wzniesiono na planie wydłużonego prostokąta. Głównym budulcem była – podobnie jak w leżących nieopodal koszarach – czerwona cegła. Ściany blankowane półkolistymi tympanonami, pozbawione sztukaterii nadawały całości surowy wygląd, przypominający stare cerkwie. Od strony zachodniej znalazła się namiotowa dzwonnica, a nad częścią otłarzową wzniesiono dużą kopułę. Od północy i południa znalazły się cebulaste kopułki na bębnach.
Wnętrze cerkwi wyłożono marmurowymi płytkami. W środku znajdował się również drewniany, dwurzędowy ikonostas i utensylia Pułku Keksholmskiego, w tym ikona odebrana Szwedom, krzyż z drewna oliwkowego, które wyrosło na grobach żołnierzy pułku poległych w bitwie pod Czesmeńskiem, która miała miejsce w trakcie wojny z Turcją w 1770 roku. Wśród przedmiotów była także Biblia podarowana żołnierzom pułku przez cesarzową Elżbietę. Na ścianach wisiały tablice upamiętniające szlaki bojowe Karelczyków i zawierające spis poległych oficerów. Co ciekawe, cerkiew posiadała oświetlenie elektryczne. Między świątynią a koszarami rozciągał się naturalny staw.
Cerkiew została uroczyście konsekrowana 7 listopada 1902 roku, pod imieniem świętych Apostołów Piotra i Pawła. 29 listopada 1910 roku Keksholmski Pułk Piechoty Lejbgwardii obchodził swoją dwusetną rocznicę (został sformułowany podczas wojny północnej). W tym dniu przed koszarami stanął pomnik założyciela pułku – cara Piotra I. Brązowe popiersie imperatora zostało ustawione na czterometrowej, granitowej kolumnie. Na cokole umieszczono napisy w języku polskim i rosyjskim. Po jednej stronie napis głosił: 1710 – wielkiemu założycielowi i wszelkie dobro od niego pochodzi. Po drugiej stronie można było przeczytać: rodzimemu pułkowi – starzy keksholmczycy. Posąg rozebrano w 1920 roku.
Podczas okupacji niemieckiej 1915-1918 cerkiew została zamknięta. Po odzyskaniu niepodległości 18 maja 1920 roku, na mocy decyzji Ministerstwa Spraw Wojskowych, świątynia została przekazana ewangelikom. W związku z powołaniem urzędu naczelnego kapłana wyznania ewangelicko-augsburskiego, konsystorz postanowił we wnętrzu dawnej cerkwi urządzić Ewangelicki Kościół Garnizonowy.
W latach 1931-1934 kościół został przebudowany według projektu Edgara Norvertha. Wnętrze przeprojektował natomiast architekt Teodor Bursche. Z środka usunięto wszystkie symbole związane z prawosławiem i ozdoby w stylu rosyjskim. Na ścianach pojawiły się tablice upamiętniające tych, którzy zginęli w walce o niepodległość Polski. Również z zewnątrz kościół został poddany przeobrażeniom. Cebulastą kopułę zasąpiono bardziej płaską, na dzwonnicy zamiast kopuły umieszczono szpiczasty, gotycki hełm. Ze ścian zniknęły półkoliste tympanony, zdjęto również cebulaste kopułki z dachu. Zewnętrzne ściany z czerwonej cegły pokryto tynkiem. Uroczyste otwarcie i poświęcenie świątyni miało miesjce 9 stycznia 1921 roku. W 1936 w kościele ewangelicko-augsburskim Wniebowstąpienia Pańskiego zainstalowano organy. Budynek został uszkodzony w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku, jednak odbudowano go już w 1947 roku.
W 1950 roku rozwiązano duszpasterstwo wojskowe, a na bazie dawnego Ewangelickiego Kościoła Garnizonowego została zorganizowana w Warszawie druga cywilna parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, a jej proboszczem został wybrany 25 maja 1952 roku ks. Karol Messerschmidt.
***
Bibliografia:
1. Przeciszewski P., Warszawa. Prawosławie i rosyjskie dziedzictwo, Warszawa 2011.
2. Sokoł K., Sosna A., Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce w latach 1815-1915, Moskwa 2003.
3. К.Г.Сокол. Русская Варшава. Справочник-путеводитель. Москва, 2002.