Place Warszawy - Plac Małachowskiego

Położony w warszawskim śródmieściu plac, ograniczony od północy ulicą Królewską, od południa ulicą Kredytową i od wschodu ulicą Mazowiecką. Zachodnia pierzeja obecnego placu stanowiła front obszernego pałacu marszałka Franciszka Bielińskiego, sięgającego aż do ulicy Marszałkowskiej. Ulica Mazowiecka wraz z ulicami: Wierzbową, Szpitalną, Bracką i Wiejską, były częścią traktu wiodącego z Marywilu do Ujazdowa.

Powstanie skweru, nazwanego oficjalnie dopiero w 1916 roku nazwiskiem marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego, trudno dziś dokładnie datować. Można jednak przyjąć, że jego początki wyznacza budowa kościoła ewangelicko-augsburskiego według projektu Szymona Bogumiła Zuga, w latach 1777-1781.

Plac nigdy nie został świadomie zakomponowany jako jednolity układ urbanistyczny, był raczej efektem naturalnego rozwoju sieci ulicznej w tej części Warszawy. Jego powstanie podporządkowane zostało jednak przede wszystkim głównej dominancie, jaką stanowił kościół ewangelicko-augsburski.    

Wiek XVIII

W drugiej połowie wieku XVIII u zbiegu istniejących od wieku XVI traktów, czyli ulic Królewskiej i Mazowieckiej, na biednie zabudowanym wówczas obszarze powstaje monumentalny kościół ewangelicko-augsburski. Spośród sporządzonych trzech projektów budowli, król Stanisław August Poniatowski osobiście wybrał pracę Szymona Bogumiła Zuga. Kościół zaprojektowany w duchu klasycyzmu na długi czas zdominuje krajobraz Warszawy, a kopuła z latarnią zwieńczoną krzyżem do dziś wciąż wynacza położenie placu Małachowskiego i góruje nad dachami Powiśla oraz Krakowskiego Przedmieścia.

Projekt Zuga zakładał wzniesienie geometrycznej budowli bardzo oszczędnie dekorowanej. Budowę świątyni rozpoczęto w 1777 roku, mury zewnętrzne ukończono w 1779, a cały gmach we wrześniu 1781 roku. Ostatecznie kościół otrzymał kształt rotundy zwieńczonej kopułą z wysmukłą latarnią oraz czterema aneksami rozmieszczonymi symetrycznie na osiach. Aneks północny, stanowiący główne wejście do świątyni, został zaprojektowany jako portyk kolumnowy zwieńczony trójkątnym tympanonem. Kościół wysoki na 58 przez wiele lat był najwyższym budynkiem Warszawy, a jego latarnia była wykorzystywana jako punkt obserwacyjny zarówno w czasie insurekcji kościuszkowskiej, jak i podczas powstania listopadowego.

Kościół ewangelicko-augsburski św. Trójcy stanowi najwybitniejszy w Polsce przykład klasycystycznej świątyni na planie centralnym i dzieło rangi europejskiej.

Wiek XIX

Monumentalna świątynia stała w nieuporządkowanym otoczeniu i wśród dość luźnej zabudowy, na którą składały się głównie dworki i niewielkie kamienice, do lat dwudziestych XIX wieku. Wówczas  rozpoczęto generalne prace porządkowe na leżącym niedaleko placu Teatralnym, później przystąpiono także do uregulowania placu otaczającego kościół ewangelicko-augsburski. W celu odsłonięcia widoku na wspaniałą bryłę kościoła św. Trójcy, wyburzono od ulicy Mazowieckiej kilkanaście budynków, w tym kamienicę Glaiza oraz zabudowania z posesji należącej do Schultza. Wówczas powstał zarys dzisiejszego placu Małachowskiego.

Na oczyszczonym z zabudowy terenie zasiano trawę. W 1848 roku podjęto kolejne prace porządkowe wokół kościoła. Wyburzono budynki znajdujące się u wylotu Mazowieckiej do Królewskiej, tym samym poszerzono istniejący już plac. Na oczyszczonych posesjach założono skwer i zaczęto nazywać placem Kościelnym. Planowano odsłonić plac od ulicy Królewskiej i otworzyć widok z jednej strony na kościół, a z drugiej na monumentalną, późnoklasycystyczną kamienicę kupca Iwana Skwarcowa, przebudowaną w latach 1839-1841 z dawnego Pałacu Saskiego. Ze względu jednak na wysoką cenę kamienicy Burgerów zasłaniającej widok od północy, nie udało się jej wykupić pod rozbiórkę. Wykorzystano jednak jej ścianę od strony nowego placu, na której Józef Głowacki wykonał iluzjonistyczne malowidło przedstawiające czterokolumnowy portyk.

W latach pięćdziesiątych XIX wieku następuje gwałtowny rozwój tej części miasta. Około 1856 roku ulica Mazowiecka otrzymała połączenie z placem Zielonym (dzisiejszy plac Dąbrowskiego). Nowo powstała ulica nazwana Erywańską (dzisiejsza Kredytowa), ustaliła definitywnie południową granicę placu, na którym stał kościół ewangelicko-augsburski. Nazwa ulicy nawiązywała do jednego z tytułów Iwana Paskiewicza, feldmarszałka rosyjskiego i namiestnika Królestwa Polskiego, który za zasługi w wojnach na Kaukazie otrzymał tytuł hrabiego Erywańskiego.

W 1848 roku powstała przy ulicy Mazowieckiej (dziś plac Małachowskiego), kamienica hrabiego Wincentego Krasińskiego, zaprojektowana przez Franciszka Marię Lanciego. Biorąc pod uwagę charakter zabudowy otoczenia, oczywiście poza kościołem ewangelicko-augsburskim, był to bardzo duży, dwupiętrowy gmach z trzynastoosiową elewacją przyuliczną, ozdobioną jedynie dwoma balkonami i centralnie przebitym przejazdem bramnym.

W latach 1854-1858 na parceli utworzonej po rozbiórce osiemnastowiecznego Czerwonego Dworu, powstał monumentalny gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (obecnie Muzeum Etnograficzne), zaprojektowany przez Henryka Marconiego i Józefa Góreckiego w duchu renesansu włoskiego. Elewacja budynku nawiązywała do weneckich Prokuracji Vinzenza Scamozziego.

W 1854 ponownie podjęto prace porządkowe na placu Kościelnym. Zasadzono trzydzieści dziesięcioletnich kasztanowców i ustawiono latarnie gazowe. Kilka lat później, już w latach sześćdzisiątych, teren skweru podypano ziemią, podwyższając go o około 60 centymetrów. Wytyczono i wysypano gruzem ścieżki, przy których ustawiono ławeczki, a trawniki przekomponowano nadając im nowe formy. Podniesienie terenu wpłynęło korzystnie na odpływ gromadzących się wcześniej wód gruntowych, jednak decyzję o podsypaniu placu krytykowano za optyczne zapadnięcie się bryły kościoła. Ponadto w 1861 roku ustawiono pompę wodociągową, którą kilka lat później zastąpiono okazałym zdrojem w kształcie obelisku. W 1865 roku plac wokół kościoła wybrukowano kamieniami polnymi. Teren nabierał coraz bardziej wielkomiejskiego charakteru. 

W 1867 roku posesję na której dziś znajduje się zachodnie skrzydło hotelu Victoria, kupił od Bernarda Kohena, Leopold Kronenberg, bankier, magnat kolejowy, przemysłowiec i posiadacz największej fortuny w Królestwie Polskim. W latach 1868-1871 wystawił on na oczyszczonej z zabudowań parceli, monumentalny pałac zaprojektowany przez architekta berlińskiego Georga Hitziga. Budowa rezydencji pochłonęła około miliona rubli (wartość kilkunastu luksusowych kamienic), co czyniło z pałacu Kronenberga najdroższy pałac w Warszawie. Gmach w kształcie litery “E”, stanął frontem do dzisiejszego placu Małachowskiego. Architekt nadał wspaniałej rezydencji formę eklektyczną z wyraźnymi odniesieniami do neorenesansu w berlińskim wydaniu. Dwupiętrowy gmach miał siedemnastoosiową fasadę z przejazdem bramnym w centralnym ryzalicie. Przejazd oraz znajdujące się po bokach prostokątne wejścia, zostały ujęte i rozdzielone czterema kariatydami autorstwa Leonarda Marconiego. Kobiece postacie dźwigały wysunięte belkowanie gzymsu kordonowego. Ponad przejazdem umieszczono trójarkadową loggię obejmującą  dwa piętra i wspartą na kolumnach korynckich zdwojonych między arkadami. Centralny ryzalit został nakryty trójkątnym frontonem z tympanonem, w którym znalazła się płaskorzeźba Leonarda Marconiego przedstawiająca figury symbolizujące Przemysł, Handel i Naukę. Wnętrza pałacu zostały urządzone z rozmachem i przepychem. Mimo zastosowania różnorodnych form stylistycznych, całość cechowała harmonią i klarowność układu kompozycyjnego. Pałac Kronenberga był jedną z najpiękniejszych spośród wielkich rezydencji burżuazyjnych Królestwa Polskiego.      

W 1865 roku przebito ulicę Berga, dzisiejszą Traugutta, która połączyła plac Kościelny, zwany także placem Ewangelickim, z Krakowskim Przedmieściem. Dzięki temu powstał  plac o układzie do dziś niemal niezmienionym. Również w latach sześćdziesiątych zaczęto prace budowlane na terenie dotąd najbardziej zaniedbanym, czyli w zachodniej pierzei placu. Dotychczas stały tam zabudowania gospodarcze, stajnia, wozownia, domek furtiana oraz kloaki, które szpeciły coraz bardziej elegancki plac. W latach 1866-1867 teren uprzątnięto i wzniesiono gmach szkoły parafialnej gminy ewangelicko-augsburskiej, zaprojektowany przez Jana Kacpra Heuricha. Na parterze mieściła się szkoła męska, na piętrze żeńska a na drugim piętrze seminarium pedagogiczne.

Zmianom uległa również północna pierzeja placu, od ulicy Królewskiej. W latach 1883-1884 Józef Huss przebudował dawną kamienicę Lessla, na dom rezydencjonalno-czynszowy Karola Strasburgera, dyrektora Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Przebudowano również pobliską kamienicę Malhomma, która została podwyższona o trzecie piętro, a jej elewację ozdobiono detalem sztukatorskim. Po ukończeniu prac w północnej pierzei placu, ten fragment pozostał niezmieniony do 1939 roku.

Wiek XX

W latach osiemdziesiątych XIX wieku, drzewa na placu Ewangelickim tak się rozrosły, że okolica zaczęła być postrzegana jako niebezpieczna. Kontynuowano jednak rozbudowę otaczających plac gamchów, które zyskiwały coraz bardziej prestiżowe przeznaczenie. Jedną z najważniejszych inwestycji na placu Małachowskiego rozpoczęto pod koniec XIX wieku. W latach 1898 – 1900, wzniesiono pierwsze z czterech zaprojektowanych przez Stefana Szyllera skrzydeł gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Reprezentacyjna fasada z kolumnowym portykiem pośrodku  znalazła się naprzeciw kariatyd i loggi pałacu Kronenberga. Plac Ewangelicki zyskał zatem wspaniałą oprawę w postaci kościoła św. Trójcy, gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, pałacu Kronenberga i budynku Zachęty. Całości dopełniła w latach 1907-1910 potężna kamienica hrabiego Edwarda Raczyńskiego zaprojektowana przez Jana Heuricha młodszego. Budynek sześciokondygnacyjny, którego dwie pierwsze kondygnacje wypełniały wielkie witryny lokali handlowych zyskał formę zmodernizowanego, późnego klasycyzmu. Budynek o charakterze typowo wielkomiejskim, przypominający charakterystyczne kamienice Petersburga był jednak krytykowany za wysokość zakłócającą charakter zabudowy placu. Reminescencje kamienicy heurichowskiej w pierwotnym kształcie i przeznaczeniu można znaleźć na placu Konstytucji, w postaci dwóch symetrycznych budynków z podcieniami.  

W latach 1911-1913 wzniesiono na pustej dotychczas działce należącej do gminy ewangelickiej wczesnomodernistyczny dom parafilany projektu Henryka Jakuba Gaya. Z chwilą ukończenia budynku ten sam architekt rozpoczął prace nad rozbudową stojącego obok gimnazjum im. Mikołaja Reja.

W 1914 roku Kronenbergowie sprzedali pałac towarzystwu ubezpieczeniowemu “Przezorność”, które podjęło decyzję o rozbudowie gmachu. Jednak prace przerwała ucieczka Rosjan z Warszawy i zajęcie miasta przez Niemców. W 1916 roku po ponad stu latach funkcjonowania pod nieformalnymi nazwami, plac zyskał patrona w postaci marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława Małachowskiego. W 1933 roku przed gmachem Zachęty staje pomnik Peowiaka dłuta Edwarda Wittiga.

Dwudziestolecie międzywojenne przynosi rozkwit tej części miasta. Ulica Mazowiecka z zaplecza Traktu Królewskiego staje się prawdziwie wielkomiejskim, gwarnym i ruchliwym centrum miasta. Złożyło się na to kilka czynników, przede wszystkim fakt, że w pobliżu znalazło się wiele ważnych dla kulturalnego życia miasta placówek. Na Mazowieckiej mieściła się słynna księgarnia wydawnicza  Mortkowiczów (wydawcy dzieł m. in. Żeromskiego), w pobliżu Zachęta i Uniwersytet, Salon Sztuki Garolińskiego, Filharmonia na Jasnej, wydawnictwo “Rój” na Kredytowej. To było wówczas warszawskie city, z wieżowcem Prudentialu w pobliżu, bankami i instytucjami finansowymi oraz licznymi lokalami rozrywkowymi.

W latach dwudziestych literacko-artystyczne towarzystwo przeniosło się z kawiarniu Nowego Światu, na Mazowiecką, do słynnej “Małej Ziemiańskiej”. Właścicielami cukierni byli dwaj mistrzowie cechu warszawskiego – Karol Albrecht i Jan Skępski. Lokal miał kilka filii rozrzuconych po całej Warszawie, jednak to właśnie atmosfera “Małej Ziemiańskiej” przyciągnęła luminarzy poezji, literatury, grafiki, a przede wszystkim popularnych skamandrytów wraz z ich satelitami. Po zamknięciu “Pod Picadorem” skamandryci szukali dla siebie nowego miejsca i znaleźli je na półpięterku w “Ziemiańskiej”. Stolik na górce, zwany także parnasem, był zarezerwowany wyłącznie dla Tuwima, Słonimskiego, Lechonia, Wierzyńskiego i ich najwierniejszych towarzyszy i przyjaciół, w tym zawodowego bywalca warszawskich kawiarni – Franza Fiszera oraz popularnego generała Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego. Górka była nie tylko miejscem towarzyskich spotkań, ale również redakcją, w której powstawały teksty między innymi do “Wiadomości Literackich”.   

W “Małej Ziemiańskiej” odbywały się słynne szopki polityczne “Picadora” a później “Cyrulika Warszawskiego”, swoje miejsce znalazł tu również kabaret Qui pro Quo. Bywali tu również Adolf Dymsza, Eugeniusz Bodo, Kazimiera Iłłakowiczówna, Tadeusz Boy-Żeleński. Niedaleko “Ziemiańskiej”, na Mazowieckiej 14 znajdowała się niezbyt elegancka, ale bardzo popularna restauracja “Pod Wróblem”, w której zatrzymywano się na niedrogi i solidny obiad przed udaniem się na kawę do “Ziemiańskiej”.

W latach trzydziestych “Ziemiańska” z Mazowickiej zaczęła tracić popularność na rzecz Instytutu Propagandy Sztuki i Sztuki i Mody, kawiarni które zostały otwarte przy Królewskiej (dziś w tym miejscu stoi hotel Victoria). Również na Traugutta 6 otwarto kawiarnię “Zodiak”, którą szczególnie sobie upodobał Witold Gombrowicz. Mazowiecka i plac Małachowskiego stanowiły więc znaczną część rozrywkowego traktu Warszawy. Poczynając od niezwykle popularnych dancingów w “Adrii” na Moniuszki przez “Małą Ziemiańską”, “Zodiak”, “IPS” i “SiM” można było zawędrować nawet do pobliskiej kawiarni “Europejska” w hotelu Europejskim.

We wrześniu 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Pastwą ognia padają już 16 września pałac Kronenberga i kościół ewangelicko-augsburski. Wypalone zostają także kamienice przy Królewskiej. Skwer zostaje całkowicie zdewastowany w efekcie wycinki drzew i przekopania go rowem przeciwlotniczym. W 1941 lub 1942 w niewyjaśnionych okolicznościach znika pomnik Peowiaka. We wrześniu 1944 roku w okolicy trwają ciężkie walki, niemiecka artyleria i lotnictwo dokonują ogromnych niszczeń. Powstańcy zdobywają gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, w którym w czasie okupacji mieścił się znienawidzony oddział Arbeitsamtu. Nie udaje się natomiast zdobyć Zachęty, w której stworzono “Haus der Deutschen Kultur”. Na skutek zniszczeń zawalił się budynek gimnazjum, w podobnym stanie jest dom parafialny. Do wyzwolenia ocalał budynek Zachęty i  kamienica Raczyńskiego.

Po wojnie plac miał szansę odzyskania wielkomiejskiego charakteru, jednak prace nad odbudową poszczególnych obiektów przeciągały się, a część rekonstrukcji wykono niestarannie. W 1948 roku odbudowano kamienicę Raczyńskiego przeznaczając ją na potrzeby Ministerstwa Transportu, zamieniając jednak witryny sklepowe na niewielkie okna. Budynek gimnazjum odbudowano prowizorycznie, a ruiny domu parafialnego rozebrano. Mury wypalonego pałacu Kronenberga stały przez wiele lat. Kiedy Francja zrezygnowała z przeznaczenia tego gmachu na siedzibę ambasady, w latach 1961-1962 korpus pałacu rozebrano, niszcząc również wystrój rzeźbiarski. Na jego miejscu stanął w latach siedemdziesiątych “Hotel Victoria”, jednak jego front znalazł się od ulicy Królewskiej, a na plac Małachowskiego skierowano jedynie ścianę szczytową, co spowodowało zaburzenie kompozycji placu. Po wojnie na placu Małachowskiego, przed gmachem Zachęty ponownie stanął pomnik Peowiaka, tym razem jednak kopia zaginionego monumentu.     

_____________________________

Skrócona bibliografia: "Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy" J. Zieliński, "Siedem placów Warszawy" Z. Stępiński, Encyklopedia Warszawy (1994), "Ulice i place Warszawy" E. Szwankowski, "Bedeker Warszawski" O. Budrewicz. Podaję tylko najbardziej znaczące dla teamtu pozycje.

Mapy pochodzą głównie z "Siedmiu placów Warszawy" Stępińskiego. Dwie z nich to zdjęcia map dostępnych w Czytelni Varsavianów na Koszykowej.

Zdjęcia i pocztówki znalazłam w internecie. Te w sepii pokazujące widok na pobliskie ulice z kościoła św. Trójcy znalazłam w czeluściach serwisu fotopolska.eu. :-)