Artur Oppman - Poeta trzech epok

Artur Oppman, romantyk wśród pozytywistów, młodopolski optymista, uczuciowy sarmata dwudziestolecia międzywojennego. Autor poczytnych niegdyś utworów o tematyce starowarszawskiej ukryty pod pseudonimem Or-Ota.

Przyszedł na świat 14 sierpnia 1867 roku w Warszawie przy ulicy Leszno 4. Pochodził ze spolonizowanej rodziny niemieckiej z bogatymi tradycjami powstańczymi. Dziadek Artura Oppmana uczestniczył w powstaniu listopadowym, natomiast jego ojciec, zamożny fabrykant musztardy, brał udział w wydarzeniach roku 1863, co wywarło wpływ na późniejszy światopogląd młodego poety. W latach 1890 – 1892 przebywał na studiach w Krakowie, kilka razy wyjechał na wakacje do Nałęczowa. W 1927 roku w związku ze sprowadzeniem do Polski zwłok Juliusza Słowackiego, w towarzystwie Jana Lechonia pojechał do Paryża. Była to jedyna podróż zagraniczna Oppmana; niemal całe życie poeta spędził w Warszawie. Był tak przywiązany do polskich tradycji, że stał się przedmiotem jednej ze złośliwych anegdotek Franza Fiszera, który mawiał, że potomek niemieckiej rodziny jest spolonizowany aż do przesady.

Artur Oppman uczył się początkowo w jednym z warszawskich gimnazjów, gdzie podobnie jak całe pokolenie młodopolskich pisarzy skazany był na program wprzęgnięty w politykę rusyfikacyjną caratu. Zniechęcony niskim poziomem naukowym szkoły, wiedząc, że studiowanie kierunków humanistycznych na Carskim Uniwersytecie Warszawskim zakrawałoby na kpinę, rozpoczął naukę w Szkole Handlowej im. Kronenberga. Podzielił losy innych przedstawicieli środowiska literackiego odbywających studia na terenie zaboru rosyjskiego, którzy konsekwentnie stronili od przedmiotów humanistycznych i wybierali kierunki medyczne, prawnicze czy technologiczne. Na warszawskim uniwersytecie prawo wybrał między innymi Zenon Miriam – Przesmycki i Kazimierz Wroczyński, studia przyrodnicze ukończył Antoni Lange i Stanisław Brzozowski. Janusz Korczak został lekarzem a Wacław Gąsiorowski farmaceutą. Obok Or-Ota, Szkołę Handlową ukończył Ignacy Matuszewski, Alfred Konar i Stefan Krzywoszewski.

Pierwsze próby poetyckie drukował Oppman od 1883 roku w “Dzienniku dla Wszystkich”, “Kurierze Warszawskim”, “Kłosie” i “Tygodniku Ilustrowanym”. Udało mu się nawet zwrócić na siebie uwagę najpopularniejszych wówczas pisarzy: Prusa, Reymonta, Tetmajera. Bolesław Prus kilka lat później do twórczości Oppmana nawiąże w swoich “Kronikach tygodniowych” drukowanych w “Kurierze Warszawskim”. W numerze 24 z czerwca 1910 roku napisał: Jakieś obce nazwisko? … Ano tak, ale dusza – nieobca. [..]

Z pierwszego okresu jego twórczości pochodzi pseudonim, którym Oppman sygnował swoje wiersze i opowiadania. Ponoć w wieku 16 lat, jedno z warszawskich czasopism wydrukowało wiersz początkującego poety, który onieśmielony sukcesem zdobył się na podpisanie własnego dzieła wyłącznie skrótem imienia i nazwiska – Ar. Op. Do dziś nie wiadomo, czy podpis był niewyraźny, czy zecer popełnił błąd, jednak w druku pojawiły się inicjały Or – Ot. Sam autor pomyłki nie sprostował i przypadkowy pseudonim literacki przyjął.

Po ukończeniu Szkoły Handlowej, Artur Oppman opuścił granice zaboru rosyjskiego i udał się do Krakowa, aby skorzystać z możliwości podjęcia studiów humanistycznych. Przez dwa lata studiował filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wrócił jednak do Warszawy, gdzie kolejnymi utworami zdobywał sobie sławę i przychylność warszawskiej elity artystycznej. Otwarte dla wszystkich mieszkanie Oppmana w kamienicy pod numerem 8 przy placyku Kanonie, odwiedzali: Władysław Reymont, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Bolesław Leśmian, Antoni Lange, Wojciech Kossak czy Wacław Berent. Na początku XX wieku zacieśniały się stosunki poety z Prusem, który napisze później w “Kronikach”: Język Oppmana jest nie sztuczny, ale jasny i przejrzysty […]. Poeta kocha dzieci, czci kobiety, a mnóstwem serdecznych nici jest przywiązany do Warszawy, do Starego Miasta, jego kościołów, domów, uliczek, do jego ludzi skromnych, maluczkich, którzy zamieszkiwali poddasza i sutereny, ale kiedyś służyli ojczyźnie i wolności. 

Miłośnik, wielbiciel, piewca Warszawy, który z humorem i urzekającym sentymentem opisywał zaniedbane i ubogie wówczas Stare Miasto i jego mieszkańców, w latach 1903 – 1906 objął stanowisko kierownika literackiego “Wędrowca”, kilka lat później został współredaktorem “Tygodnika Ilustrowanego”. W lipcu 1920 roku, w wieku 53 lat, Oppman kontynuując tradycje dziadka i ojca, wstąpił na ochotnika do wojska. Skierowano go do pracy kulturalno – oświatowej w batalionie stacjonującym w Zamku Królewskim. Rok później został redaktorem “Żołnierza Polskiego” i tę funkcję pełnił do przeniesienia w stan spoczynku.

Or – Ot chętnie uczestniczył w życiu publicznym Warszawy. Aktywnie działał na rzecz Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, a w 1910 roku wchodził nawet w skład jego zarządu. Należał także do członków i założycieli Towarzystwa Miłośników Historii, był członkiem honorowym Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich. W pierwszych latach dwudziestego wieku brał udział w przygotowaniu jednego z pierwszych programów kabaretu “Momus”, zatytułowanego Stara Warszawa. W 1914 roku w Teatrze Polskim wystawiono jedną część Szopki warszawskiej Oppmana, której akcja rozgrywała się na Starym Mieście, a wśród bohaterów znaleźli się znani z jego poezji mieszkańcy tej części Warszawy - halabardnik, latarnik, szewc czy popularna Honoratka. Wkrótce postaci warszawskie wystąpiły także w jasełkach polskich autorstwa Or – Ota wystawionych w Teatrze Polskim pod tytułem W Noc Bożego Narodzenia, oraz w Szopce polskiej wystawionej w grudniu 1921 roku w Teatrze im. Bogusławskiego.

Oppman znany był wśród warszawskich wydawców z nieterminowości i nieustannego popadania w kłopoty finansowe. Naciągał wydawców i dyrektorów teatrów na zaliczki za utwory, które nigdy nie miały powstać. Kiedy jednak Or – Ot opóźniał napisanie ostatniego aktu Szopki polskiej, dyrektor teatru Bolesław Gorczyński, zamknął autora na klucz w swoim gabinecie do czasu ukończenia utworu. 

Artur Oppman był w Warszawie postacią niezwykle popularną. Bohdan Grzymała-Siedlecki wspominał: Kochaliśmy go wszyscy w <<Tygodniku>>, kochali go zresztą wszyscy jego znajomi, a miał ich pół Warszawy. Nie można było nie kochać go, choćby za jego urzekającą uczuciowość. Niski, siwy poeta z sarmackim wąsem i odziany w mundur żołnierski bywał również przedmiotem licznych anegdot. W środowisku literackim krążyły złośliwe, pisane rymem stylizowanym na “or-otowski” pamflety Leśmiana oraz wierszyki nawiązujące do wizyt Oppmana w salonie literackim Jadwigi Łuszczewskiej “Deotymy”. Dowcipy i żarty na temat poety nie umniejszały ani popularności samego Or – Ota, ani tym bardziej jego twórczości. W 1925 roku ukazała się znana do dziś książeczka dla dzieci Legendy Warszawskie zawierająca opowiadania o warszawskiej syrence, bazyliszku czy złotej kaczce. Rok później wyszedł drukiem zbiór starowarszawskich poezji zatytułowany Stare Miasto. Wkrótce Oppman zaczął publikować na łamach “Kuriera Warszawskiego” cykl felietonów Z zaułków i Śródmieścia.

W 1928 roku Artur Oppman otrzymał nagrodę literacką miasta Warszawy za całokształt twórczości. Trzy lata później Jakub Mortkowicz zaczął przygotowywać bibliofilską edycję ostatniego w dorobku Or – Ota tomiku poezji, zatytułowanego Pieśń o Rynku i zaułkach. Nowy cykl o Starym Mieście. Ilustrowany akwafortami Tadeusza Cieślewskiego – syna tom, miał zostać zaprezentowany na wystawie pięknej książki w Paryżu, wiosną 1931 roku. Prace uległy jednak opóźnieniu najpierw w wyniku opieszałości autora, a następnie wskutek tragicznej śmierci Mortkowicza. Sam Oppman nie doczekał bibliofilskiego wydania, uznanego za jedno z najpiękniejszych polskich wydawnictw. Zmarł 4 listopada 1931 roku. Pogrzeb odbył się z honorami wojskowymi. Or – Ot został pochowany, jako drugi z kolei po Reymoncie, w Alei Zasłużonych na Powązkach.   

Twórczość Artura Oppmana nierozerwalnie związana jest z Warszawą, a szczególnie z rynkiem staromiejskim. Pieśń o Rynku i Zaułkach, Wiersze o Starym Mieście, Moja Warszawa, Legendy Warszawskie - to dzieła, których podstawą stały się obyczaje, zachowania i kultura ludzi zamieszkujących Warszawę, ich obowiązki, problemy. Równie istotnym elementem twórczości staromiejskiego barda jest ogromne przywiązanie do tradycji historycznej, zwłaszcza powstaniowej. Or – Ot nie zapomina o dokonaniach przodków i ich poświęceniu dla odzyskania Polski niepodległej. W czasie, kiedy Prus pisze w swych Kronikach o tym, że społeczeństwo polskie jest zbyt skłonne do pijaństwa i trwonienia majątku, nie ma zdolności politycznego myślenia oraz że nie potrafi zająć się tym, co utylitarne: porządkowaniem miasta, budową kanalizacji, rozwojem szkolnictwa, Dygasiński z naturalistyczną dokładnością ukazuje wszelkie objawy gnicia, zepsucia i upadku życia staromiejskiego. Pokazuje ludzi podłych, z marginesu społecznego, knajpianych muzykantów, których życie podporządkowane jest zabawie. Zarówno Prus jak i Dygasiński ukazują całe pokolenia próżniaków, którzy coraz zacieklej przyczyniają się do upadku społeczeństwa. Oppman natomiast zwraca się raczej ku romantyzmowi, pokazuje ludzi, których ukształtowały lata zaborów i dążeń niepodległościowych, w których płynie krew przodków, którzy wsławili się w działaniach powstańczych. W wierszach Or – Ota odbija się tęsknota za choćby cieniem wolności i nadzieja, że wrócą mężni obrońcy ojczyzny.

Wizja Warszawy, wyłaniająca się z Wierszy Oppmana, oddaje emocje związane z obserwacją codziennego życia miasta. Z jednej strony realistyczny obraz ulic, domów, szynków, targowisk i zakamarków, z drugiej strony Warszawa, jako całość, która przez wieki mimo trudności i wielu lat zaborów, niemal zupełnie się nie zmieniła. W przeciwieństwie do Prusa, który ukazywał miasto, jako fenomen tętniący życiem, ciągle się rozwijający, w którego przemiany wplatane są nowe tendencje i prądy, obraz Warszawy Oppmana wydaje się być melancholijnie jednostajny: zmiany są w nim wynikiem następstwa dnia i nocy oraz zwykłego cyklu życia, spotykającego się gdzieś na końcu ze śmiercią.

Artur Oppman pisał w poczuciu pewnej misji, chciał uwiecznić, utrwalić na zawsze obraz ukochanego miasta. Czuł się wybranym spośród ludu piewcą Starego Miasta, który przypomniał o jego istnieniu w czasach, gdy zapomniane przez wszystkich spało snem niewoli. Z tego snu Or – Ot miał za zadanie Stare Miasto zbudzić, stawiając sobie tym samym najtrwalszy pomnik – poezję, która przebrzmi dawno zapomniane imię poety i poprzez kamieniczki na Rynku przypomni swojego barda. Tyś było Stare Miasto, biedne, zapomniane, / Z krwi niedawno wylanej jeszcze nieoschnięte, / A ja kładłem me pieśni na twą każdą ranę/ I ślepym wskazywałem twe cierpienia święte./ Teraz, gdy znów się stroisz swą odwieczną chwałą, / Mogę odejść, twym blaskiem szczęśliwy ogromnie, / Lecz choćbyś o mych pieśniach w szczęściu zapomniało, Wiem, że musisz przypomnieć i o nich i o mnie.

Oppman wniknął w swoich wierszach w świadomość miasta. Zauważył, że nie tylko życie arystokracji jest interesujące i kolorowe. Zaciekawił go Rynek Starego Miasta w czasach, w których inteligencja warszawska odwróciła się od tego miejsca, jako siedliska biedoty i pospólstwa. Z wnikliwością psychologa i emocjonalnością mieszkańca-patrioty upamiętniał zaobserwowane sytuacje. Tak jak u Prusa, tak u Or – Ota opisane realia składały się na warszawską rzeczywistość, której autor nadał postać czasem fascynującą, niekiedy smutną, ale zawsze barwną i szczerą.

Poezja Oppmana jest pełna nostalgii, wspomnień, kolorów i barw. Autor Pieśni o Rynku i Zaułkach otoczył Stare Miasto taką miłością, jak chyba żaden poeta wcześniej, a na pewno żaden po nim. Dawne dzieje, czytając wiersze Or – Ota, jawią nam się, jako “piękniejsze o całą tęsknotę”. Oppman świadomy swego wkładu w upamiętnienie najstarszej z warszawskich dzielnic, pozostawia na koniec strofę, która poruszy każdego czytelnika jego poezji: Czemuż nie mam powiedzieć, że mi głos anioła/ Kazał o tobie śpiewać pieśń, gdy ból twój szlochał?/ I pełniłem ten rozkaz wtedy, gdy dokoła/ Nikt o tobie nie myślał i nikt cię nie kochał.

Więcej o twórczości Oppmana w artykułach dostępnych pod linkami:

Cz. 1: http://sekretywarszawy.pl/artykul/poeta-zapomniany 

Cz. 2: http://sekretywarszawy.pl/tyś-było-stare-miasto-biedne-zapomniane