Warszawa w encyklopedii

Czego można było się dowiedzieć o Warszawie trzy, cztery czy pięć stuleci temu? Czy było to miasto ważne na mapie Europy, czy raczej niewiele znacząca osada? Jak nasza wiedza historyczna i przekazy piśmienne rodaków o syrenim grodzie mają się do informacji, którymi dysponowali kronikarze? Wiemy, że już w pierwszej połowie XIV wieku, w protokole procesu warszawskiego* pisano: Przeto na prośbę przedstawiciela królewskiego niniejszym pismem ogłaszamy dla rzeczonych powodów, że Warszawa jest miejscem znacznym i odpowiednim dla odbycia w nim tego sądu. Jednak do encyklopedii hasło "Warszawa" trafiło dopiero w drugiej połowie XVII wieku. O dzisiejszej stolicy Polski wspomniał filozof i uczony francuski Ludwik Moreri, w swoim monumentalnym dziele pod tytułem:  Wielki słownik historyczny lub ciekawa mieszanina historii świętej i świeckiej (1674). Był to bardzo nowoczesny słownik nazw własnych, który miał aż 20 wydań.

Niezwykle ciekawy opis Warszawy czytamy natomiast w Nowych Atenach, albo akademii wszelkiej scjencyi pełnej, księdza Benedykta Chmielowskiego (1746, 1754). Znajdziemy tam nie tylko charakterystykę miasta, ale również ciekawe informacje o historii nazwy miasta (zwróćcie uwagę na imię legendarnej żony Warsza) i ważniejszych obiektach:

WARSZAWA, Miasto w Województwie Mazowieckim nad Rzeką Wisłą, Rezydencja Królów Polskich, rzeczone według niektórych od Wawrsza i Ewy, małżonków; mieszkających nad Wisłą w budzie, częścią dla ryb, częścią dla brania myta; jakoż Mazurowie zowią to Miasto Warsewa; albo też od tych słów: Warsz Ewa, alias gotuj jeść. Że tamtędy przechodzące szkuty zawijały do brzegu, i Rybiarce Ewie, w budzie mieszkającej, kazały sobie jeść gotować. A tak od budy ad tantam Majestatem przyszło Miasto, że jest locus Electionis Królów pod Wolą Wioską, jest Theatrum Sejmów Ordynaryjnych i extraordynaryjnych. Gdzie Zamek stojący nad Wisłą ma Królewskie wspaniałe Pokoje, Izbę Senatorską z Tronem Królewskim, Krzesłami Senatorskiemi, z Herbami Korony Polskiej, Xięstw i Województw wszystkich; drugą Izbę Poselską także adornowaną, gdzie Posłowie Województw i Ziem swoje mają Sessye. Ma wiele to Miasto Kościołów; Pałaców vere Senatorskich mnóstwo, takich i tak wiele, że nie wiem które by w Europie Miasto, oprócz Rzymu miało; którym prym biorą Królewski, Krasińskich i Mniszchów, tanta w nich Majestas. Zdobi go Cekauz, Szkoły Jezuickie,Collegium Nobilium i Scholarum Piarum, gdzie otwarte Akademie dla exercitacji Młodzi Polskiej. Przy bramie Krakowskiej eminet Kolumna marmurowa z jednostajnego kamienia, pod Chęcinom kopanego, wystawiona Zygmuntowi III Królowi Polskiemu od Syna Władysława IV ex Voto Reipublicae, na miejscu tym (ut fama est), gdzie Car Moskiewski Suski pogrzebiony, na. stóp, 42 wysoka, na której Statua jego stoi pozłocista, w jednej z mieczem, w drugiej ręce z Krzyżem**.  

O wiele mniej pochlebne informacje o osiemnastowiecznej Warszawie zamieścił we francuskiej Encyklopedii Louis de Jaucourt (zwany kawalerem). Bardzo popularne wówczas dzieło złośliwego antyklerykała, rozniosło po całej Europie informację, że Warszawa jest zwykłą dziurą zamieszkaną przez kupców i rzemieślników. Na szczęście ten kąśliwy opis nie przyczynił się do zahamowania rozwoju miasta. Warszawa drugiej połowy XVIII wieku prężnie się rozwija i przybiera postać dużego miasta stołecznego, w którym koncentrują się manufaktury, banki, domy handlowe i gdzie kwitnie rzemiosło. 

Jednym z najcenniejszych encyklopedycznych źródeł wiedzy o Warszawie jest Encyklopedja Powszechna Samuela Orgelbranda z 1867 roku. Monumentalne, ilustrowane dzieło składa się 28 tomów. W  26 tomie znajduje się artykuł o Warszawie autorstwa Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego liczący 92 (!) stronice. Autor opisał Warszawę bardzo dokładnie, nie szczędząc żadnych szczegółów, czego nie można powiedzieć o autorze hasła w jednotomowej Encyklopedii Powszechnej PWN z 1959 roku. W niej artykuł o stolicy Polski zajmuje półtorej szpalty na stronie 1032 oraz kilkanaście wierszy na 1033. Na tej samej stronie znajduje się również mapka miasta. W telegraficznym skrócie opisano charakterystykę miasta, historię i najważniejsze zabytki. Artykuł, choć staranny, zawiera kilka błędów i niedopatrzeń, w tym na przykład brakuje daty budowy cytadeli warszawskiej i wzmianki o tym, co działo się z Warszawą w czasie powstania styczniowego. 

Dziś informacje o Warszawie można znaleźć w encyklopediach na całym świecie. Jednak kilka wieków temu o danym mieście dowiadywano się głównie z przekazów ustnych, legend i opowieści. Po książkę nie każdy mógł sięgnąć. Nie były tak powszechne jak dziś, a problemem było również to, że duża część społeczeństwa po prostu nie umiała czytać. Teraz, czytelnie i biblioteki publiczne chętnie udostępniają czytelnikom swoje zbiory, więc o każdym niemal zagadnieniu można w kilka chwil znaleźć mnóstwo informacji. Jednak w epoce mediów masowych i internetu coraz rzadziej korzystamy ze źródeł drukowanych. Wygodniej wpisać hasło "Warszawa" w przeglądarce i czekać, aż pojawią się tysiące wyników. Z jednej strony internet dał większości ludzi na całym świecie szybki dostęp do informacji, jednak z drugiej strony pojawia się problem (jak z opisem Warszawy w Encyklopedii kawalera Jaucourta), wierzyć, czy nie? ;)

Benedykt Chmielowski, Nowe Ateny, część Mapa jednej części świata**.

* W roku 1339 w Warszawie odbył się proces polsko - krzyżacki. Przed sądem papieskim miał się rozstrzygnąć spró o Pomorze i Ziemię Chełmińską. Proces rozpoczął się 4 lutego, a zakończył 15 września. Wyrok nakazał Krzyżakom zwrócenie stronie polskiej Pomorza, Ziemi Chełmińskiej, Inowrocławskiej, Brzeskiej, Dobrzyńskiej i Michałowskiej. Proces przyniósł Warszawie znaczny rozgłos, nie tylko w kraju.

** Źródło tutaj.